“سنت ها، ارزش ها و منظر فرهنگی، طبیعت، محیط زیست و بناهای تاریخی بخشی از میراث ملموس و ناملموس مشترک بین تمامی نسل ها و کشورها است که حفاظت از آنها جز حقوق شهروندی همه ی افراد تلقی می شود.”
سکونتگاه های روستایی با توجه به نوع عملکردشان، سازمان های فضایی متفاوتی می باشند. برخی از روستاها واجد ارزش های کالبدی و فرهنگی گوناگونی هستند که حفاظت از آنها در مقیاس کالبدی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان جوهره ی“سنت معماری ایرانی” برای حفظ هویت و اصالت بومی، امری ضروری تلقی می شود.
به گفته ی دکتر حناچی؛ روستا بازتاب پاسخ محیط به نیازهای انسان است.
وقتی گروهی از انسان ها برای ادامه معیشت مکانی را در یک سرزمین انتخاب می کنند عموما برای رفع نیازهای خود در آن تغییراتی ایجاد می نمایند که گاها این تغییرات تبدیل به بخشی از فرهنگ بومی آن سرزمین می شود و آن مکان با گسترش تعداد خانه و مسکن تبدیل به یک زیست بوم شده که بافت کالبدی آن با گذشت زمان بخشی از منظر فرهنگی و بخشی از هویت بومی منطقه محسوب می شود و نیازمند حفاظت می باشد. در این زیست بوم ها مهمترین عامل در حفاظت، مشارکت انسانی و همراهی ساکنان بومی آنجا می باشد.
بین عناصر شهری و روستایی طبیعی شهرستان های آبادان و خرمشهر، اَنهار منشعب از رودخانه ی بهمنشیر جایگاه مشخص و قابل اعتنایی در زیست بوم مناطق روستایی دارند، چرا که انهار و باغ ها و نخیلات پیرامونی آنها یکی از مهمترین عوامل شکل دهی مورفولوژی، استخوان بندی و چشم اندازهای اصلی روستاهای این منطقه و عامل دوام و پایداری اکولوژی بافت های روستایی منطقه هستند. این منابع ارزشمند دارای ویژگی های کاملاً متمایز از سایر منابع طبیعی شهرها و روستاها هستند.
گسترش و نفوذ نهرها در میان بافت های روستایی و چشم اندازهای زیبای پیرامون آنها از جمله خصوصیات مهم این عناصر دستکند و تاریخی می باشد. این ویژگی، برخلاف خصوصیات سایر عناصر محیطی چون: کوه ها، دره ها، مراتع ها و جنگل ها می باشد که همگان به راحتی دسترسی به این مدل از جاذبه ها را ندارند. به همین دلیل اهمیت این نهرها دیگر تنها در ارزش های طبیعی و زیست محیطی آنها نهفته نیست، بلکه با گذشت زمان این عناصر ارزشمند به سرمایه ای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی برای بافت های روستایی شهرهای آبادان و خرمشهر تبدیل شده اند که می توانند در نوع خود در ایران منحصر بفرد باشند. همچنین این ذخایر دستکند تاریخی بخش مهمی از توسعه ی اقتصادی و معیشتی ساکنان بومی این مناطق را تشکیل می دهند که با ساماندهی می توانند در راستای توسعه ی پایدار سکونتگاه های روستایی حاشیه ی رودخانه ی بهمنشیر نقش بسزایی داشته باشند.
ترکیب عناصر طبیعی آب، خاک و گیاهان با یکدیگر و به اشکال گوناگون در اَنهار و فضاهای پیرامون آنها جلوه های طبیعت بکر را یادآوری کرده و آرامش خاصی به انسان هدیه می کند.
عموما در سکونتگاه ها عوامل متعددی از قبیل: مذهبی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و یا زیست محیطی باعث شکل گیری فرم و شکل آنها می شود. مثلا در بعضی از روستاها مشاهده می شود که شبکه ی معابر در مقابل مساجد، عریض تر هستند و بسیاری از معابر فرعی به امامزاده و یا سایر مکان های مذهبی روستا منتهی می شود و یا در روستاهای کویری ورودی خانه ها تورفتگی دارد و رسیدن به خانه با گذر از هشتی و دالان های طویل امکانپذیر است، این در حالی است که در بخشی از روستاهای شاهسون نشین ساوه که عشایر آنجا در زمان رضاشاه قاجار تخته قاپو شده اند، تفکیک حریم عمومی و خصوصی خانه ها مقدور نمی باشد؛ زیرا خانه سازی اَنها در ادامه ی سنت های چادر نشینی و زندگی به روش کوچ نشینی است.
فرهنگ و ارزش های فرهنگی نیز نقش مهمی را در شکل گیری بافت سکونتگاه ها ایفا می کنند همچنین قشربندی های اجتماعی و طایفه ای نیز بر شکل گیری فرم و بافت روستا تاثیر دارد.
فرم و شکل بافت روستاهای حاشیه ی بهمنشیر متاثر از اَنهار منشعب از این رودخانه و نفوذ آنها در نخلستان های پیرامون رودخانه ی بهمنشیر بوده که دارای جذابیتی خاص و منحصر بفرد است. کوچه های روستاها در امتداد انهار شکل گرفته و عموما با نام یا شماره ی همان نهر نامگذاری شده اند. مسکن روستاییان نیز در مجاورت انهار و معمولا بین دو نهر ساخته شده است. این انهار در گذشته علاوه بر آبیاری نخیلات وظیفه آبرسانی به خانه های روستا را نیز بر عهده داشته اند.
رودخانه ی بهمنشیر و انهار منشعب از آن و همچنین نخلستان های پیرامون آن بخش مهمی از منظر فرهنگی شهرستان های آبادان و خرمشهر محسوب می شوند که ضروریست از مخدوش شدن حفظ شده و با کمترین آسیب به نسل های آینده انتقال یابند.
در صورتی که برنامه ریزی و سیاست اصولی و جامعی برای حفظ این عناصر ارزشمند و منظرهای فرهنگی صورت نپذیرد و همچنین آموزش روش های سنتی ساخت و ساز و استفاد از مصالح بومی و توانمندی های حرفه ای موجود در محیط روستا و مشارکت ذینفعان در طرح ها و برنامه های توسعه ی روستاها جایی نداشته باشد، به مرور زمان تمام این ذخایر و ثروت های فرهنگی از بین رفته و محیط روستا به مانند محیط های شهری دست خوش تغییرات کالبدی جبران ناپذیری خواهد شد.
نوع تعامل انسان با محیط و جغرافیای پیرامونش تشکیل دهنده اصلی فرهنگ بومی منطقه چه در بحث کالبدی و چه در بحث ارزش ها و سنت ها، است که در برنامه ریزی برای روستاها باید برای موفقیت امر حفاظت در کنار توسعه مورد توجه قرار گیرد.
در فرهنگ های بومی، پیوند بین آداب و سنت، عوامل طبیعی موثر بر زندگی و معیشت، دست ساخت های انسان و در نهایت تاثیر مردم بومی بر طبیعت زیست بومشان و بالعکس، از عواملی مهم تاثیرگذار بر شکل گیری بافت سکونتگاه های روستایی بوده که همواره باید در هر برنامه ریزی و مدیریت حفاظتی بدان توجه شود.
طبق منشور بورا(۱۹۹۹م.) حفاطت جز لاینفک مدیریت و برنامه ریزی مکان های واجد ارزش فرهنگی است. بر پایه ی این منشور؛ خط مشی مدیریت یک مکان تاریخی و ارزشمند باید برپایه ی درکی صحیح از اهمیت، مفهوم و منزلت ارزش های فرهنگی آن مکان استوار باشد.
حفاظت از مورفولوژی بافت های روستایی و ارزش های فرهنگی نهفته در آنها می تواند راهکاری ارزشمند در راستای توسعه صنعت گردشگری طبیعی و روستایی در منطقه باشد.
در روستاهای هدف گردشگری باید طرح های هادی و توسعه در روستاها بر مبنای ظرفیت ها و فعالیت های موجود در روستا شکل گرفته و از تخریب و مخدوش کردن منظر فرهنگی در این روستاها جلوگیری شود.
حفظ کالبد، هویت و ارزش های فرهنگی روستاهای هدف گردشگری بسیار زیادی داشته که این مساله مهم می تواند از طریق استفاده از مصالح بومی و همچنین ساخت و سازها و طرح های منطبق بر بوم و اقلیم منطقه میسر شود.
در حال حاضر یکی از تهدیدهای جدی در روستاهای هدف گردشگری آبادان و خرمشهر که باعث آسیب های فراوانی به اکولوژی و مورفولوژی بافت های آنها شده، پیشروی ساخت و سازها به سمت رودخانه بهمنشیر و از بین رفتن انهار زیبای منشعب از آن و همچنین گرایش به نوسازی و استفاده از مصالح مدرن و ناهمگون با بافت سنتی و بومی روستا است. انهار منشعب از بهمنشیر در حالی که بخش مهمی از منظر فرهنگی و جاذبه های گردشگری منطقه اند، نقش مهمی نیز در معیشت ساکنان و ماندگاری نخیلات دارند.
متاسفانه پر کردن انهار و ساخت و ساز بروی بستر آنها به وفور در این روستاها مشاهده می شود که در صورت عدم برنامه ریزی و سیاست گذاری صحیح در راستای حفاظت از این انهار دستکند که بخش مهمی از جاذبه ی طبیعی منطقه به شمار می روند، در آینده ای نه چندان دور شاهد از بین رفتن انهار و نخیلات حاشیه ی رودخانه ی بهمنشیر خواهیم بود.
یکی از معضلات مهم زیست محیطی این روستاها سرریز فاضلاب به نهرها و تجمع پسماندهای روستاییان در بستر انهار می باشد. این موضوع علاوه بر مخدوش کردن منظر طبیعی روستا باعث ایجاد مشکلات حاد و جبران ناپذیری برای اکوسیستم منطقه شده است، زیرا این آلودگی ها با هر بار جزرو مد وارد بهمنشیر شده و این رودخانه را نیز آلوده می کنند.
با توجه به پیوند ناگسستنی روستا با طبیعت ضرورت حفاظت از محیط زیست امری مهم و اجتناب ناپذیر بوده که بدون مشارکت مردم بومی و گردشگران محقق نمی شود.
سکونتگاه ها در تمدن های مختلف جهان عموما در کنار رودخانه و چشمه ها شکل گرفته اند و آب و کیفیت آن در حیات آنها نقش مهمی داشته و شاید یکی از مهمترین عوامل متروک شدن روستاها در مناطق مختلف ایران نیز از بین رفتن منابع آنها باشد. رودخانه بهمنشیر نیز در حال حاضر تنها رودخانه شیرین منطقه بوده که آبیاری نخلستان های پیرامونش را به عهده دارد، از آنجایی که نخل و محصول آن خرما بخش مهمی از اقتصاد روستاییان و جاذبه ی گردشگری طبیعی منطقه را تشکیل می دهد ضروریست که انهار منشعب از بهمنشیر احیا شده و معضلات زیست محیطی آنها کاهش یابد.
در این راستا اولین گام پس از اصلاح طرح های توسعه روستایی، آگاهی ساکنان از نقش مهم این ارزش ها و پتانسیل ها در رونق صنعت گردشگری روستایی و در نتیجه ی آن ایجاد اشتغال پایدار برای آنان است و دومین گام آموزش های لازم به روستاییان در راستای حفاظت از ثروت های فرهنگی و طبیعی و روش های کسب درآمد از آنها است. این راهکارها علاوه بر تاب آوری فرم کالبدی و منظری روستا در جلوگیری از مهاجرت روستاییان و متروکه شدن روستاها نیز موثر است. زیرا همواره طرح ها و برنامه هایی موفق خواهند بود که مشارکت ذینفعان در آنها پر رنگ بوده و نیازهای ساکنان روستا در آنها دیده شوند. سومین گام آموزش روستاییان در زمینه ی استفاده از مصالح بومی منطقه و طراحی اکولوژیکی(طراحی بر مبنای حفاظت از محیط زیست) است.
در طراحی اکولوژیک چندین بُعد پایداری از جمله، کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و منظر در راستای حفاظت از ارزش ها و پتانسیل های موجود و کاهش عوامل مخل و تهدیدآمیز به صورت همزمان باید در نظر گرفته شود که مجموع این عوامل بوم روستا را تشکیل می دهد.
بوم روستا یا اکوویلج، یک محیط طبیعی سالم، همراه با کمترین سطح مداخلات انسان در آن و استفاده از مصالح پایدار و بومی و حفظ روستا از طریق تعاملات انسان و فعالیت ها و نیازهایش با محیط روستا است.
بنابراین برای ایجاد الگوی اکوویلیج و حفاظت از ساختار سنتی بافت روستاهای حاشیه بهمنشیر و در عین حال توسعه ی روستاها در راستای اهداف گردشگری باید موارد ذیل در دستور کار سازمان ها و ارگان های تاثیرگذار قرار گیرد:
راهبردهای حفاظت از اکوسیستم رودخانه و انهار منشعب از آن، توسعه بر مبنای حفاظت از ارزش های فرهنگی – تاریخی، توان افزایی ساکنان حاشیه ی رودخانه بلحاظ اقتصادی، تقویت زیرساخت های سازگار با محیط زیست، ایجاد الزامات قانونی طراحی الکولوژیک و استفاده از مصالح بوم آورد، توسعه ی سیستم های کشاورزی مدرن در راستای حفظ و احیا نخیلات و جلوگیری از هدر رفت آب شیرین، احیای سیستم آبیاری جزر و مدی، مدیریت مشارکتی و فرهنگ سازی در راستای حفاظت از ارزش ها و منظر فرهنگی و برنامه ریزی در زمینه کاهش آلودگی های زیست محیطی.
جمله ی پایانی
“سنت ها، ارزش ها و منظر فرهنگی، طبیعت، محیط زیست و بناهای تاریخی بخشی از میراث ملموس و ناملموس مشترک بین تمامی نسل ها و کشورها است که حفاظت از آنها جز حقوق شهروندی همه ی افراد تلقی می شود.”
موضوع سال ۲۰۲۰ ایکوموس(شورای بین المللی بناها و محوطه های تاریخی) برای روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی: فرهنگ‌های مشترک، میراث مشترک، مسوولیت مشترک
۲۰۲۰ theme International Day for Monuments and Sites: Cultures, Shared Heritage, Shared Responsibility
نجلا درخشانی
کارشناسی ارشد مرمت و احیا بناها و بافت های تاریخی